مقدمه

همانگونه که در مقالات قبل دیدیم ما جهان را آن گونه که هست نمی بینیم؛ ما جهان را آن گونه که تجربه

می کنیم، می بینیم.

برای قرن ها تصور می شد ادراک انسانی شبیه به دوربینی است که واقعیت بیرونی را بی کم و کاست ضبط می کند. اما یافته های تازه ی علوم اعصاب، روان شناسی ادراکی و فیزیک مدرن، تصویر دیگری پیش روی ما می گذارند: مغز، نه گیرنده ی صرف اطلاعات، بلکه خالق فعالی است که مدام در حال پیش بینی، تفسیر و بازسازی جهان است.

در این چارچوب، پرسش اساسی این است:

آیا آنچه می بینیم، می شنویم و حس می کنیم، بازتاب مستقیمی از دنیای بیرون است؟

یا آنچه تجربه می کنیم، محصول فرایندی درونی است که مغز بر اساس پیش فرض ها، حافظه، پیش بینی و بازخورد حسی می سازد؟

آیا واقعیت، بیش از آن که «کشف» شود «ساخته» می شود؟

بخش اول: ادراک به مثابه پیش بینی

آن چه ما آن را «ادراک» می نامیم، در نگاه سنتی چیزی جز بازتاب مستقیم اطلاعات از حواس پنج گانه به مغز نبود. اما پژوهش های معاصر نشان می دهند که مغز در هر لحظه، با انبوهی از ورودی های ناقص، مبهم و پر سروصدا رو به روست؛ و با این حال، ما دنیایی پیوسته، منسجم و معنادار تجربه می کنیم. پس این نظم و وضوح از کجا می آید؟ پاسخ این است: از درون . مغز به جای آن که منتظر داده های حسی بنشیند، خود پیش دستی می کند:
او پیش بینی می کند که در حال وقوع چه چیزی ست و سپس اطلاعات حسی را با آنچه انتظار داشته، مقایسه می کند. این مدل به نام ادراک پیش بینی محور ( Predictive Perception )شناخته می شود .

بخش دوم: مغز ؛ماشین فرضیه ساز

در این دیدگاه، مغز چیزی شبیه یک «ماشین فرضیه ساز» است.

در هر لحظه، بر اساس گذشته (تجربه، حافظه، ساختارهای فرهنگی، انتظارات)، مغز مدلی از جهان می سازد و به کمک آن مدل، پیش بینی می کند که در لحظه ی بعد چه رخ خواهد داد.

مدل ذهنی = فرضیه ای درونی درباره واقعیت

داده حسی = ابزار آزمون آن فرضیه

اگر آن چه حس می کنیم با پیش بینی ما هم خوانی داشته باشد، مغز فرضیه اش را تأیید می کند. اگر هم خوانی نداشته باشد، یا فرضیه را اصلاح می کند، یا اطلاعات را نادیده می گیرد (بله، مغز گاهی «واقعیت» را سانسور می کند تا مدلش بهم نریزد).

بخش سوم: شواهد نوروساینتیفیک (علوم اعصاب)

۱ . پیش فعالسازی (Pre-activation)

مطالعات fMRI (تصویر برداری تشدید مغناطیسی عملکردی) نشان داده اند که وقتی منتظریم چیزی را ببینیم یا بشنویم، نواحی مرتبط با آن حس پیش از وقوع تحریک می شوند.

مثلاً اگر انتظار شنیدن صدای زنگ را داریم حتی پیش از وقوع صدا، قشر شنوایی ما فعال می شود.

این یعنی مغز «واقعیت را پیش نویس» می کند.

2. خطای پیش بینی (Prediction Error)

وقتی داده ی حسی با پیش بینی مغز تفاوت دارد، یک «خطای پیش بینی» رخ می دهد. این خطا همان

چیزی ست که مغز از آن برای یادگیری و اصلاح مدل خود استفاده می کند.

به عبارت دیگر، ادراک ما نتیجه ی «تعامل دائمی میان انتظار و تجربه» است.

3. بازخورد به جای داده ی خام

مطالعات بسیاری نشان داده اند که تنها درصد اندکی از داده های ورودی به مغز از حواس می آید؛ باقی آن، بازخوردهای داخلی و پیش بینی های مغز است.

به طور نمادین:

آنچه می بینیم ۹۰ % بازسازی مغز و تنها ۱۰ % داده ی خام بصری ست.

4. واقعیت های متفاوت در مغزهای متفاوت

اگر ادراک وابسته به مدل درونی باشد، پس دو انسان متفاوت ممکن است جهان را کاملاً متفاوت ببینند- حتی اگر در یک موقعیت باشند.

این نکته، ریشه ی بسیاری از سوء تفاهم ها، اختلاف های فرهنگی، و حتی اختلالات روان شناختی است.

مثال ها :

. کسی که دچار PTSD (اختلال استرس، پس از صانحه) است، مغزش دائماً تهدید پیش بینی می کند، حتی در محیط های امن.

. کسی که افسرده است، حتی رویدادهای مثبت را منفی تفسیر می کند.

. در فرهنگ های مختلف، «احساسات چهره» به طور متفاوتی تفسیر می شود.

پس آن چه «واقعیت» می نامیم، نه تنها نسبی ست، بلکه تا حدی نیز اختصاصی هر مغز است.

5. پیامدهای فلسفی و روان شناختی

پرسش «آیا مغز واقعیت را می سازد؟ »ما را به مرزهای فلسفه، آگاهی و معنای زندگی می برد.

. فلسفی: آیا اصلاً چیزی به نام «واقعیت عینی» وجود دارد؟ یا همیشه ما با «واقعیت تجربه شده» سروکار داریم؟

. روان شناختی: اگر ادراک ما ساخته ی مدله ای ذهنی ماست، پس با تغییر مدل ها، می توان تجربه ی زیسته را دگرگون کرد.

. معنوی: این دیدگاه با آموزه های بسیاری از مکاتب عرفانی نیز هم خوان است: «جهان آینه ای ست درون تاب».

جمع بندی و دعوت به مکاشفه

ما نه در جهانی ثابت، بلکه در جهانی متحرک از پیش بینی ها زندگی می کنیم. ادراک ما نه پنجره ای به حقیقت که بازتابی از درون ماست.

درک این حقیقت، ما را دعوت می کند به:

. فروتنی در قضاوت

. شفقت در ارتباط

. و شهامت در بازنگری در مدل ذهنی خود

زیرا شاید بزرگترین آزادی، نه در تغییر جهان بیرون، بلکه در آزادسازی ادراک درون نهفته باشد. واقعیتی که ما تجربه می کنیم بازتاب مستقیمی از دنیای بیرون نیست، بلکه نتیجه فرآیندی است که مغز به وسیله آن سیگنال های حسی را تفسیر می کند.

به عبارت دیگر، مغز ما فعالانه فرضیه هایی درباره آنچه در جهان رخ می دهد می سازد و سپس آن ها را با داده های ورودی حسی مقایسه می کند. همان گونه که پیشتر فیلسوفانی چون افلاطون در تمثیل غار نشان داده بودند، ما ممکن است تنها «سایه» ای از واقعیت را ببینیم که ذهن مان برای ما ساخته است. یافته های علوم اعصاب امروز نیز به همین نتیجه نزدیک شده اند: بسیاری از پژوهشگران، از جمله انیل سث، ادراک را «توهمی کنترل شده» می دانند که مغز با پیش بینی و تنظیم مداوم، برای زنده ماندن ما به وجود آورده است.

در پایان برای علاقه مندان به این موضوع چند کتاب معرفی می گردد:

1.چگونه احساسات ساخته می شوند

نویسنده: لیزا فلد من برت

مترجم: حسین کربلایی

ناشر: نوین توسعه

سال: ۱۴۰۰

کتابی انقلابی در حوزه علوم اعصاب و روان شناسی احساسات که با تکیه بر مدل مغز پیش بینی گر توضیح

می دهد احساسات «ساخته می شوند» نه کشف. زبان آن قابل فهم و روایتی است از تئوری ادراک پیش بینی محور .

2 . ذهن پیش بین: چگونه مغز ما جهان را می سازد؟

نویسنده: اندی کلارک( Andy Clark)

مترجم: علی اصغر طاهری

ناشر: ققنوس (در دست ترجمه یا انتشار محدود، نسخه هایی موجود است )

اگر به آن دسترسی پیدا کنی، یکی از کتاب های کلیدی درباره مغز پیش بینی گر است. اندی کلارک نظریه «مغز به مثابه ماشین پیش بینی» را به شکلی روان و کاربردی شرح می دهد.

3. تونل من (Ego Tunnel)

نویسنده: توماس متزینگر

مترجم: رضا علیزاده

ناشر: نشر نو

اثری ژرف در مرزهای علم و فلسفه ذهن. متزینگر توضیح می دهد که مغز مدلی شبیه واقعیت می سازد و آن را «خود» و «جهان» می نامد. برای مربیانی که مایلند بحث را به سطح عرفان یا فلسفه پیوند بزنند، عالی است.

4. مغز و جهان در گفت وگو (The Dialogical Mind)

نویسنده: دکتر محمد جعفر مصفا

ناشر: پریشان

گرچه مستقیم وارد بحث علوم اعصاب نمی شود، اما به شکل عمیق به این نکته می پردازد که تجربه ما از جهان، بازتاب درون ماست. پیوندی عالی میان حکمت عرفانی و تئوری های مدرن ادراک.

5. فلسفه ذهن: از مغز تا آگاهی

نویسنده: ویلیام لاین کریگ و جی پی مورلند

مترجم: محسن جوادی

ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی

برای درک فلسفی تر موضوعات مثل آگاهی، ادراک، و تفسیر ذهن از واقعیت. برای تدریس در سطوح عمیق تر مفید است.

6. مغز چگونه کار می کند؟

نویسنده: دیوید ایگلمن

مترجم: حسن افشار

ناشر: مازیار

ساده، جذاب و آموزنده. بخش هایی از آن درباره چگونگی تفسیر مغز از داده هاست که برای آموزش عمومی فوق العاده است.