آیا آنچه می بینیم، واقعاً همان چیزی است که هست؟

فرض کنید تصویری از لباسی را می بینید که برخی آن را آبی - سیاه و برخی سفید - طلایی می دانند. این نمونه مشهور نشان می دهد که یک محرک حسی واحد می تواند به دو ادراک کاملاً متفاوت منجر شود. برخی نوروساینتیست ها این پدیده را چنین توضیح می دهند: مغز ما واقعیت را به شکل داستانی برای ما می سازد ، نه اینکه صرفاً عین حقیقت بیرونی را ثبت کند. به عبارت دیگر، آنچه تجربه می کنیم اغلب برداشتی بازتولید شده از دنیای بیرون است.

ادراک مستقیماً پنجره ای به واقعیت بیرون نیست . توهمات بصری و شنیداری آشکار می کنند که مغز ما گاهی تصویری را می بیند که لزوماً منطبق بر واقعیت فیزیکی نیست. بنابراین، باید با فرض اینکه ادراک همان واقعیت است، با تردید برخورد کنیم.

ادراک چیست؟ نقش مغز در تبدیل داده ها به تجربه

ادراک فرایندی است که حواس پنجگانه از طریق آن، اطلاعات دنیای خارج را به ما می رسانند. مغز پس از دریافت این سیگنال ها، آن ها را با استفاده از قابلیت های شناختی همچون حافظه و توجه، پردازش و تفسیر می کند تا تصویر ذهنی نهایی ما از جهان شکل بگیرد. در بسیاری از لحظات، صدها محرک همزمان محیطی وجود دارد و ادراک مانند یک فیلتر عمل می کند تا از اشباع شدن مغز توسط انبوه داده ها جلوگیری کند .

مغز اما فقط داده ها را ثبت نمی کند؛ بلکه بر اساس انتظارات و تجربیات قبلی نیز عمل می کند. به عنوان مثال، مغز ما ناخودآگاه برداشت هایش را طوری تغییر می دهد که با خواسته ها یا انتظارات ما همخوانی داشته باشد . به همین دلیل است که همواره واقعیت را از دریچ پیش فرض های ذهنی خود تفسیر می کنیم.

مثال های ملموس

تصویر....

در تصویر بالا نمونه ای از توهم مشهور ادلسون دیده می شود. با اینکه دو مربع مشخص شده در عکس (A و B) از نظر فیزیکی کاملاً هم رنگ اند، مغز ما مربع واقع در منطقه ی پرنورتر را روشن تر و مربع در منطقه ی تاریک تر را تیره تر تشخیص می دهد. علت این تفاوت پردازش سیگنال های رنگی در مغز و مقایسه آن با زمینه اطراف است: مغز صرفاً طول موج های نور را می بیند و آن ها را بر حسب شرایط نوردهی و رنگ های محیط تفسیر می کند . به بیان دیگر رنگی که «قرمز» می نامیم در بیرون وجود ندارد؛ بلکه مغز با ترکیب طول موج های مختلف نور، آن را می سازد.

تصویررر

مثالی دیگر، الگوی ثابت بالا است که حرکت مارپیچی، و همی ایجاد می کند. در این تصویر اجزا ثابت اند، اما حرکت ظاهری آنها به واسطه حرکت چشم هایمان القا می شود . اگر به یکی از نقاط مرکزی حلقه ها خیره شوید، متوجه خواهید شد حرکت توهمی، متوقف می شود. چنین پدیده هایی نشان می دهند که مغز حتی «حرکت» را نیز با تفسیر الگوهای بصری و استنباط از موقعیت های قبلی ایجاد می کند.

مشابه دیدن، ادراک شنوایی نیز پردازش فعال مغز را نشان می دهد. مغز ما به طور مکرر صداهایی را «بازسازی» می کند که در واقع به طور فيزيكي وجود ندارند . پژوهش ها حاکی است که وقتی صداها در نویز پس زمینه مخدوش می شوند، مغز با استفاده از پیش بینی و تجربه های قبلی بخش های گم شده را پر می کند و به ما امکان می دهد گفت وگو را در جمع های شلوغ دنبال کنیم . به بیان دیگر وقتی در یک مهمانی شلوغ هستیم و گاهی کلمات را نمی شنویم، مغز با پر کردن قسمت های ناقص صوتی یک تصویر کلی از صدا به ما ارائه می دهد.

مرز میان واقعیت و برداشت ذهنی

حال این پرسش مطرح می شود که آیا واقعیتی مستقل از ادراک ما وجود دارد یا نه؟ همان طور که آنیل سث توضیح می دهد، واقعیتی که ما تجربه می کنیم نه عین آن واقعیت بیرونی است بلکه «یک ساختار هوشمندانه است که مغز می سازد» . به عبارتی، جهان ادراکی ما بهترین حدسی است که مغز از محیط پیرامونش بدست می آورد. بر این اساس ادراک عملاً از «درون به بیرون» رخ می دهد: مغز با فرض های اولیه کارش را شروع می کند و سپس آن ها را بر اساس داده های حسی تصحیح می کند .

فلاسفه نیز قرن ها پیش همین نکته را مطرح کرده اند. مثلاً افلاطون در تمثیل غار نشان داد انسان ها ممکن است فقط سایه هایی از واقعیت را ببینند، نه خود واقعیت را، ابن هیثم نیز تأکید کرد که ادراک عمدتاً مبتنی بر «قیاس و استنتاج» است نه ديدن مستقيم؛ كانت هم تصریح کرد که «امر فی نفسه» یعنی ذات خود واقعیت، ذاتاً فراتر از دسترس ادراک ماست . به این ترتیب، بسیاری از متفکران اشاره کرده اند که جهان مادی ظاهراً قابل مشاهده شاید تنها جلوه ای از حقیقت بزرگتر باشد.

نتیجه گیری: مغز ما جهان را نمی بیند، آن را می سازد

در پایان، شواهد نشان می دهد که مغز ما جهان اطراف را آن گونه که هست منعکس نمی کند. آنچه ما به عنوان «واقعیت» تجربه می کنیم، حاصل پردازش پیچیده و خلاقانه اطلاعات حسی توسط مغز است. دانشمندان در واقع ادراک را نوعی «تو هم کنترل شده» توصیف می کنند؛ یعنی مغز با تلفیق پیش بینی های خود و ورودی های حسی، تصویری از جهان می سازد که معمولاً در قامت یک واقعیت بی نقص ظاهر می شود .

بنابراین آنچه می بینیم، اغلب تصویری است که مغزمان ساخته است و شاید واقعیت عینیِ مستقل شکلی بسیار متفاوت داشته باشد. در مقالات بعدی این مجموعه به بررسی بیشتر نقش مغز در بازسازی جهان، خطاهای حسی رایج و نظریه های گوناگون درباره ماهیت واقعیت خواهیم پرداخت. تا آن زمان به یاد داشته باشیم که جهان پیرامون ما را نه چشم هایمان، بلکه مغزمان «می سازد».

منابع:

پژوهش ها و نظریه های علمی در علوم شناختی و فلسفه ذهن (مطابق دستور العمل).

منابع مقاله:

علمی - نوروساینس و روان شناسی ادراک :

1. Seth, Anil (2021). Being You: A New Science of Consciousness. Faber & Faber.

( نظریه مغز پیش بینی گر و ادراک به مثابه تو هم کنترل شده)

2. Frith, Chris (2007). Making up the Mind: How the Brain Creates Our Mental World. Blackwell Publishing.

(پردازش ادراکی نقش پیش فرضها و تجربه های قبلی)

3. Purves, Dale et al. (2012). Neuroscience (5th edition Sinauer Associates. (

(مثال های توهم بصری مسیرهای پردازش مغزی)

4. Gregory, Richard L. (1997). Eye and Brain: The Psychology of Seeing. Princeton University Press.

(ادراک بصری، تفسیر رنگ و خطای نوری)

5. Goldstein, E. Bruce (2014). Sensation and Perception (9th edition). Cengage Learning.

(مبانی ادراک نقش توجه و حافظه )

فلسفی - ذهن ادراک و واقعیت:

6. Kant, Immanuel (1781). Critique of Pure Reaso(ترجمه انگلیسی) : Norman Kemp Smith(

(تفکیک پدیدار و نومن، نقش ذهن در ساخت واقعیت )

7. Descartes, René (1641). Meditations on First Philosophy.

(تردید در ادراکات حسی قطعیت ذهن در مقابل جهان بیرونی)

8. Plato. The Allegory of the Cave, in The Republic.

(تمثيل غار و سایه ها به مثابه ادراک محدود انسان)

9- ابن هيثم (Alhazen). كتاب المناظر

(تحلیل علمی و فلسفی بینایی؛ نخستین نظریه ی تجربه گرایانه در ادراک)

منابع تکمیلی و قابل استفاده برای مخاطب عمومی:

10. مقاله:

"What is Perception?" - Stanford Encyclopedia of Philosophy

[https:٫٫plato.stanford.edu٫entries٫perception٫]

11. مقاله

"How Your Brain Hallucinates Your Conscious Reality" - TED Talk by Anil Seth

[ https:٫٫www.ted.com٫talks٫ ]

anil_seth_how_your_brain_hallucinates_your_conscious_realit